Tarihi yeni foça sokakları geçmişin izlerini taşımaya devam ediyor

Foça'da ilk arkeolojik kazılar 1912 – 1920 yılları arasında yapıldı. En son kazı ise 1989 – 1990'da gerçekleşti. İzmir'den gelirken Foça'ya 7 km. kala yol kenarında yükselen 'Taş Ev' denilen bir kaya anıtmezar görülür. Bu anıtmezar yarı yontulmuş şekildedir. Pers etkisinde inşa edilen yapı Lykia-Lydia geleneğinde inşa edilmiş olup, MÖ. 4. yy. tarihlenmektedir.

Foça’nın Küçükdeniz ile Büyükdeniz denilen iki koyun arasındaki mekanda Beş Kapılar Kalesi bulunmaktadır.

Bu antik kale Kale Michel Paleoloc tarafından 1275 yılında Cenevizli Manuel Zacharna'ya verilmiş ve zaman içerisinde Cenevizliler tarafından surları onarılmıştır. Phokaia'nın 1455 yılında Osmanlı topraklarına katılmasından sonra surlar onarılarak bugün dokuz tanesini ayırt edebileceğimiz kulelerle donatılmıştır.

Beş Kapılar' da bugün Açıkhava Tiyatrosu olarak kullanılan bölüm ise 'kayıkhane' idi. Giriş kapısının üzerinde yer alan yazıta göre, bu onarımı Kanuni Sultan Süleyman'ın 1533-1541 yılları arasında Saruhan Sancak Beyliği yapan oğlu Sultan Mustafa Han'ın oduncusu Silahtar İskender Ağa 1538-1539 yıllarında yaptırmıştır.

Foça'nın güney batısındaki 'Kale Burnu'nda 'Dış Kale ya da Ceneviz Kalesi' diye anılan kale, kaynaklara göre 1678 yılında bölgeyi korumak için stratejik bir noktada, Osmanlılar tarafından, bir boğazkesen olarak yapılmıştır. Bir burun üzerinde yer alan Kale, doğuda savunma amacıyla anakaradan büyük bir hendekle ayrılmıştır.

Sualtı arkeolojik araştırmaları sırasında kalenin açıklarında denizin dibinde taş gülleler bulunmuştur. Bu gülleler, kaleden düşman gemilerine mancınıkla atılmış olduğu düşünülmektedir.